Ograniczenie cesji w obrocie gospodarczym część 3 – Czy warto zastrzegać ograniczenie lub wyłączenie prawa cesji i czy takie zastrzeżenie można obejść?

Co do zasady cesja może zostać dokonana bez zgody dłużnika, chyba że sprzeciwiałoby się to zastrzeżeniu umownemu.

Bardzo często cesja wierzytelności jest sprzeczna z interesami dłużnika. Sprzeczność ta w większości wynika z praktycznych powodów, np. nabywca wierzytelności może być trudniejszy we współpracy (nie być skłonny do odroczenia terminu płatności, nie wyrażać chęci na rozłożenie świadczenia na raty, czy czynienia  innych ustępstw na rzecz dłużnika). Najczęściej dłużnikowi nie jest obojętne, na rzecz kogo spełnia świadczenie i w związku z tym chce mieć kontrolę nad tym, jak umowa będzie wykonywana w przyszłości.

Celem zabezpieczenia swoich interesów, dłużnik powinien więc upierać się, aby w umowie podstawowej zastrzeżono ograniczenie albo wyłączenie prawa cesji.

Ograniczenie prawa cesji może polegać na przykład na:

• uzależnieniu skuteczności cesji od zaistnienia określonych warunków (np. w wyroku z dnia 25 marca 1969 roku Sąd Najwyższy uznał, że jeśli regulaminy Powszechnej Kasy Oszczędności, stanowiące integralną część umowy rachunku bankowego, uzależniają przeniesienie wierzytelności od zachowania określonej formy, to brak tej formy powoduje bezskuteczność przelewu);
• wskazaniu konkretnego podmiotu, na rzecz którego cesja może być dokonana (w takim wypadku cesja na rzecz innej osoby lub firmy nie będzie skuteczna).

W obrocie gospodarczym ograniczenie dopuszczalności cesji najczęściej zawarte jest bezpośrednio w umowie podstawowej. Może ono jednak stanowić odrębną umowę, której przedmiotem jest tylko ograniczenie cesji. Należy pamiętać, że zgodnie z zasadą swobody umów, strony w każdej chwili mogą zmienić obowiązujące je zasady ograniczające lub wyłączające prawo cesji wierzytelności.

Najczęściej w obrocie gospodarczym strony uzależniają prawo cesji od zgody dłużnika. Najczęściej klauzula umowna przyjmuje następujące brzmienie: „żadna ze stron nie może dokonać cesji praw ani obowiązków wynikających z niniejszej umowy na rzecz innej osoby lub podmiotu bez uzyskania pisemnej zgody drugiej strony.”

Obejście zakazu cesji

Jeśli wierzyciel zawrze umowę cesji bez zgody dłużnika (czyli wbrew ustaleniom stron umowy podstawowej), to taka umowa cesji nie będzie bezwzględnie nieważna. Losy zawartej przez wierzyciela umowy będą zależeć od dobrej woli dłużnika. Zgoda dłużnika „uzdrowi” wadliwie zawartą umowę. Jeśli jednak dłużnik nie wyrazi zgody na cesję wierzytelności, to dłużnik będzie zobowiązany świadczyć wyłącznie na rzecz wierzyciela.

Zastrzeżenie w umowie podstawowej zakazu cesji wierzytelności bez zgody dłużnika jest skuteczne względem wszystkich, również podmiotów, które nie są stroną umowy podstawowej. Mimo to, zakaz cesji jest możliwy do obejścia przez wierzyciela, jeżeli dłużnik wcześniej nie zabezpieczy dodatkowo swoich interesów.

Ustawodawca uznał, że jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, zastrzeżenie w umowie podstawowej, iż cesja nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczne względem nabywcy wierzytelności tylko wtedy, gdy pismo zawierało wzmiankę o tym zastrzeżeniu, chyba że nabywca wierzytelności w chwili cesji o zastrzeżeniu wiedział.

Najlepiej zobrazuje to poniższy przykład. Przedsiębiorca A zawiera z przedsiębiorcą B (np. biurem księgowym) umowę podstawową (np. umowę o świadczenie usług księgowych). Umowa podstawowa zawiera zakaz cesji wierzytelności umownych bez zgody dłużnika. Jeśli biuro księgowe dokona cesji wynagrodzenia objętego fakturą X na podmiot trzeci, to taka umowa cesji będzie ważna, mimo braku wymaganej zgody, o ile na fakturze brak będzie wzmianki o zakazie cesji, a nabywca wierzytelności nie będzie znał treści umowy podstawowej. W konsekwencji przedsiębiorca A będzie zobowiązany zapłacić kwotę objętą fakturą za usługi księgowe nabywcy wierzytelności.

Można temu zapobiec. Wystarczy, że w umowie podstawowej wpiszemy postanowienie, iż każda faktura musi zawierać wzmiankę o zakazie cesji oraz dopilnujemy, aby faktury taką wzmiankę rzeczywiście posiadały.

Możliwość obejścia zakazu cesji w sposób opisany powyżej wynika z faktu, iż ochrona nabywcy wierzytelności jest bardzo szeroka. Do tego stopnia, iż uznaje się, że ochrona nabywcy wierzytelności nie jest wyłączona, jeśli pismo  stwierdzające istnienie wierzytelności (np. faktura) nie zawiera wzmianki o zastrzeżeniu zakazującym dokonanie cesji bez zgody dłużnika, a o zastrzeżeniu tym nabywca wierzytelności mógł się dowiedzieć przy dołożeniu należytej staranności. Czyli, jeśli nabywca może się dowiedzieć o zakazie cesji przez samo zażądanie okazania umowy podstawowej, a tego nie zrobi, to mimo zakazu cesja będzie skuteczna.

Moim zdaniem, tak szeroka ochrona nabywcy wierzytelności nie jest uzasadniona. W skrajnych sytuacjach może dochodzić do tego, że podmioty w obrocie profesjonalnym będą nabywać wierzytelności, bez wymaganej umową podstawową zgody dłużnika, na podstawie faktur bez wnikania w treść umowy podstawowej, która stanowi źródło cedowanej wierzytelności.

Dłużnik, który nie zadba odpowiednio o swoje interesy, będzie mógł się bronić przed cesją dokonaną bez jego zgody jedynie poprzez wykazanie, że nowy wierzyciel wiedział o zakazie cesji w chwili jej dokonania. Przeprowadzenie takiego dowodu może być bardzo trudne, czasami wręcz niemożliwe. To, że wierzyciel dowiedział się o zakazie cesji po zawarciu umowy, nie ma znaczenia dla stwierdzenia skuteczności cesji wierzytelności.

Sąd Najwyższy, w wyroku z 19 czerwca 2009 roku, uznał, że na nabywcy wierzytelności nie ciąży obowiązek weryfikowania informacji o ewentualnym zakazie cesji bez zgody dłużnika w innych dokumentach niż przedłożone przez zbywcę wierzytelności. W konsekwencji wierzyciel nie musi żądać przedstawienia mu umowy, z której wynika przenoszona wierzytelność. Może się zadowolić przedstawionymi fakturami VAT, niezawierającymi stosownych wzmianek o zakazie cesji.

Reasumując, bardzo istotne jest, jak się zabezpieczy swoje interesy na etapie zawierania umowy. Zastrzeżenie zakazu cesji jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym, jednak brak dbałości o szczegóły na tym etapie może okazać się znamienny na etapie wykonania umowy.