Kara umowna, co to? – zastosowanie kary umownej w praktyce część 2

Kara umowna jest dobrowolnym zastrzeżeniem umownym, gdzie strony zgadzają się, że naprawienie szkody spowodowanej  niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.

Tym samym, prawo przewiduje granice zastrzeżenia kary umownej. Kara umowna:

• ma na celu naprawienie szkody powstałej przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• dotyczy tylko zobowiązania niepieniężnego;
• musi być wyrażona w pieniądzu.

Okoliczność niewykonania umowy

Formą zastrzeżenia kary umownej na wypadek niewykonania umowy jest zastrzeżenie jej na wypadek odstąpienia od umowy. W przypadku odstąpienia od umowy strony mają obowiązek zwrócić spełnione świadczenie, a strona która była uprawniona do odstąpienia od umowy i prawo to skutecznie wykonała, może dodatkowo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

Przyjmuje się, iż odstąpienie od umowy powoduje, że zobowiązanie pozostaje niewykonane chociażby doszło do spełnienia świadczenia w części. Najłatwiej zobrazować to na przykładzie umowy o roboty budowlane. Jeśli wykonawca nie wykona całego uzgodnionego umową zakresu prac (i w związku z odstąpieniem od umowy jest to stan, który nie ulegnie zmianie), to takie spełnienie świadczenia, jedynie w części, jest równoznaczne z jego niespełnieniem, czyli niewykonaniem.

W umowach o roboty budowlane często zastrzega się karę umowną  na wypadek odstąpienia przez jedną ze stron od umowy z przyczyn zawinionych przez kontrahenta. Przedsiębiorca najczęściej odstępuje od umowy o roboty budowlane ze względu na: opóźnienie się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu albo wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową. Przepisy jednoznacznie wskazują, że w każdym przypadku nieudzielenia gwarancji zapłaty za roboty budowlane wykonawca może odstąpić od umowy, które będzie się uważać za odstąpienie z przyczyn leżących (z winy) po stronie inwestora, pociągających za sobą skutek w postaci dopuszczalności żądania przez wykonawcę naprawienia szkody związanej z odstąpieniem od umowy, także w formie uproszczonej, a więc przy wykorzystaniu zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z winy kontrahenta.

Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie oznacza, że chodzi o karę umowną za samo wykonanie prawa odstąpienia. Formuła taka to zwykle wynik uproszczenia redakcyjnego warunków umowy, a w rzeczywistości chodzi o wyrażenie w formie kary umownej prawa domagania się należnego odszkodowania za niewykonanie zobowiązania przez drugą stronę.

Przy odstąpieniu od umowy, w której zastrzeżono karę umowną za zwłokę w wykonaniu zobowiązania, utrzymanie takiego zastrzeżenia w mocy jest możliwe w sytuacji kiedy strony w umowie tak postanowiły. Czyli zrobiły zastrzeżenie, że w sytuacji odstąpienia od umowy zastrzeżenie kary umownej pozostaje w mocy. Jeśli w takiej umowie nie zastrzeżono odrębnej kary za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, to kara umowna zastrzeżona na wypadek zwłoki przekształca się w karę umowną za niewykonanie zobowiązania i jako taka może być dochodzona przez przedsiębiorcę przeciwko jego kontrahentowi.

Okoliczność nienależytego wykonania umowy

Nienależyte wykonanie umowy to sytuacja, w której zobowiązanie zostaje wykonane, ale z naruszeniem jego treści, czyli istnieje rozbieżność między tym jak zobowiązanie zostało opisane w umowie, a jak zostało w rzeczywistości wykonane. Rozbieżność ta może dotyczyć terminu wykonania zobowiązania, miejsca jego wykonania czy jakości wykonania. Tym samym, nienależyte wykonanie zobowiązania zakłada zawsze jego wykonanie.

Jeśli dłużnik (wykonawca) ze swojej winy nie wykona zlecenia w uzgodnionym w umowie terminie, to zostanie uznane, że jest on w zwłoce w wykonaniu zobowiązania, a tym samym nie wykonał zobowiązania w sposób należyty, gdyż uchybił terminowości świadczenia.

Od zwłoki (tj. zawinionego opóźnienia) należy odróżnić opóźnienie (tj. niedochowanie terminu z powodu okoliczności, za które kontrahent nie odpowiada).

Jak widać, zastrzeżenie kary umownej na wypadek zwłoki w wykonaniu zobowiązania, a zastrzeżenie jej na wypadek opóźnienia w wykonaniu zobowiązania, niesie inne konsekwencje prawne dla zobowiązanego. Z punktu widzenia prawnego „opóźnienie” jest pojęciem szerszym, a tym samym rozszerza ono ustawowe podstawy odpowiedzialności zobowiązanego z tytułu kary umownej.

Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, że; ”W sytuacji gdy strony umowy zastrzegły w sposób wyraźny i jednoznaczny, że na rzecz zamawiającego zastrzeżona została kara umowna za opóźnienie w przekazaniu określonego w umowie przedmiotu odbioru, a nie tylko w przypadku opóźnienia zawinionego (zwłoki), powód nie może podnosić zarzutu, że opóźnienie w wykonaniu przedmiotu umowy powstało na skutek okoliczności, za które wykonawca nie ponosi odpowiedzialności, skoro roszczenie o zapłatę kary umownej powstaje w tym przypadku na sam fakt opóźnienia bez względu na przyczynę.” (wyrok z dnia 28 września 2010 roku (V ACa 267/2010)

Czym innym jest zastrzeżenie kary umownej, a czym innym zastrzeżenie w umowie postanowienia gwarancyjnego.

Kara umowna jest zastrzegana na wypadek kiedy niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest konsekwencją okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność

Postanowienia gwarancyjne natomiast stanowią zastrzeżenia umowne, zgodnie z którymi druga strona (dłużnik) ma obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wskutek okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności (np. za siłę wyższą lub opóźnienie). Charakter gwarancyjny mają również postanowienia umowne w brzmieniu „za uchybienie terminu„, „bez względu na przyczynę niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania„.

Żeby zastrzeżenie gwarancyjne było skuteczne, to umowa musi dokładnie wskazywać o jakie dodatkowe okoliczności chodzi. Swoboda stron w rozszerzaniu odpowiedzialności dłużnika nie jest jednak nieograniczona. Dłużnik nie będzie odpowiadać za okoliczności nienależytego wykonania lub niewykonania umowy, za które odpowiada wierzyciel (czyli druga strona umowy).

Do zastrzeżenia gwarancyjnego nie znajdują zastosowania przepisy o karze umownej, o których jest mowa w tym, poprzednim i kolejnym wpisie. Tym samym, z punktu widzenia dłużnika jest to zastrzeżenie mniej korzystne. W tym świetle, dokładna analiza postanowień umownych w zakresie zastrzeżonych kar umownych, przed podpisaniem umowy, jest bardzo istotna. Trzeba wiedzieć do czego, tak naprawdę, się zobowiązujemy i jakie środki prawne będziemy mieć do naszej dyspozycji w razie sporu.

 Zobowiązanie niepieniężne

Kara umowna może zostać zastrzeżona wyłącznie w odniesieniu do zobowiązania niepieniężnego.

W kontekście kary umownej pojęcie zobowiązania niepieniężnego należy rozumieć szeroko. Zobowiązania niepieniężne to na przykład:

• zobowiązanie polegające na zawarciu umowy przyrzeczonej;
• powstrzymanie się od podejmowania określonej działalności, w tym konkurencyjnej;
• obowiązek współdziałania (np. udostępnienia frontu robót);
• zwrot przedmiotu leasingu po upływie okresu, na który została zawarta umowa;
• obowiązek dostarczenia towaru w określonym w umowie terminie;
• obowiązek dostarczenia określonej w umowie ilości towaru lub towaru określonej jakości;
• obowiązek zachowania poufności.

Nakaz kwotowego zastrzegania kary umownej

Przedmiotem kary umownej może być tylko obowiązek zapłaty określonej kwoty.

Kara umowna musi być określona co do wysokości w chwili je zastrzegania. Obowiązek ten nie oznacza zobowiązania do podania konkretnej kwoty pieniężnej stanowiącej karę umowną.  Strony mogą określić wysokość kary umownej pośrednio przez wskazanie podstawy jej naliczenia w sposób pozwalający uznać jej ustalenie za dokonane i zamknięte.

Tym samym dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za:

• niewykonanie zobowiązania utrzymania, przez nabywcę większości udziałów spółki, działalności spółki w odpowiednim zakresie w wysokości wartości bilansowej spółki na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego zdarzenie; oraz
• za każdy przypadek zmniejszenia zatrudnienia będącego niewykonaniem zobowiązania zawartego w umowie sprzedaży udziałów, w wysokości trzyletniego, średniego wynagrodzenia w spółce, obliczonego jak dla urlopu wypoczynkowego, uwzględniając płace wszystkich zatrudnionych pracowników.

Wysokość kary umownej najczęściej określa się poprzez wskazanie konkretnej kwoty albo poprzez określenie procentowe w odniesieniu do wartości np.: świadczenia, umowy, wypłaconego na podstawie umowy wynagrodzenia (przy umowach ramowych).

Dopuszcza się zastrzeżenie kary umownej przez wskazanie jako jej podstawy wartości bilansowej spółki. Takie wskazanie podstawy określa wysokość kary umownej w sposób definitywny i jednoznaczny bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek czynności dla jej sprecyzowania przez strony lub rozstrzygający sprawę sąd.

Nie określenie w umowie końcowego terminu naliczania kary umownej, ani jej kwoty maksymalnej, nie będzie stanowiło skutecznego zastrzeżenia kary umownej, gdyż prowadzi do obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym w czasie zakresie, a więc w istocie wiecznie i niekończąco się. Takie ukształtowanie zastrzeżenia kary umownej nie spełnia należącego do jego istoty wymagania określenia sumy pieniężnej podlegającej zapłacie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego.

Kara umowna może zostać zastrzeżona przez strony umowy w innej walucie niż świadczenie główne (np. niż cena za dostarczony towar). Na przykład strony mogą ustalić, że zapłata za dostarczone produkty rolne w ramach umowy kontraktacji nastąpi w złotych polskich, jednak kara umowna za brak terminowej dostawy towaru będzie uiszczona w euro. Jeśli strony wyraźnie nie zastrzegą w umowie różnych walut, to waluta świadczenia głównego będzie walutą w jakiej będzie musiała zostać zapłacona kara umowna.

 W kolejnym wpisie opiszę w jaki sposób można dochodzić zapłaty kary umownej. Zapraszam do lektury.