Powrót do przeszłości część 4 – Planowane odmienności w postępowaniu dowodowym

Planowane są ściślejsze ograniczenia czasowe w powoływaniu twierdzeń i dowodów

Według Projektu, w postępowaniu gospodarczym, powód będzie obowiązany powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pozwie, a pozwany w odpowiedzi na pozew. Twierdzenia i dowody powołane później nie będą brane pod uwagę, chyba że strona uprawdopodobni, że ich przedstawienie  nie było możliwe albo, że potrzeba ich powołania wniknęła później.

Wskazane powyżej wyjątki zostały ograniczone w porównaniu do zasad poprzednio obowiązujących w postępowaniu gospodarczym. Wówczas możliwe było powołanie nowych twierdzeń lub dowodów, jeżeli nie wpływało to na przedłużenie postępowania. Na przykład dopuszczalne było wskazanie nowego świadka w sytuacji, gdy w sprawie nie wyznaczono jeszcze biegłego sądowego do sporządzenia opinii.

Nowość – umowa dowodowa

Ministerstwo Sprawiedliwości planuje wprowadzić trzeci rodzaj umowy procesowej (obok umowy o właściwość sądu oraz umowy o jurysdykcję), tj. umowę dowodową.

Zgodnie z Projektem strony będą mogły umówić się o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu gospodarczym. Umowa dowodowa przewidywana jest tylko dla spraw gospodarczych. W sprawach rozpoznawanych w postępowaniu „zwykłym” strony nie będą miały takiej możliwości.

Strony będą mogły wyłączyć każdy z dowodów dopuszczonych przez procedurę cywilną. Ministerstwo Sprawiedliwości nie przewiduje tutaj ograniczenia. Oznacza to, że strony będą mogły wyłączyć np. dowód z zeznań świadków, przesłuchania stron, opinii biegłego, czy nawet z dokumentów.

Sąd z urzędu (czyli bez aktywności żadnej ze stron) nie będzie mógł dopuścić dowodu wyłączonego umową dowodową. Fakty, które miałyby zostać wykazane dowodami wyłączonymi przez umowę dowodową, sąd może ustalić na podstawie twierdzeń stron, biorąc pod uwagę całość okoliczności sprawy.

Umowa dowodowa ma być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności (umowa w formie ustnej nie będzie ważna) albo ustnie przed sądem. Zawarcie umowy dowodowej pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu spowoduje, że umowa będzie nieważna.

Możliwość powołania się na nieważność umowy dowodowej będzie ograniczona w czasie, tj. do posiedzenia, na którym druga strona powoła się na przedmiotową umowę, a jeśli powołanie się nastąpiło w piśmie procesowym, to zarzut nieważności lub bezskuteczności umowy będzie można podnieść najpóźniej w następnym piśmie procesowym albo na najbliższym posiedzeniu.

Ministerstwo Sprawiedliwości przewidziało okoliczność zawarcia przez strony kilku umów dowodowych. W takiej sytuacji, w przypadku wątpliwości będzie się uważać, że umowa późniejsza utrzymuje w mocy te postanowienia umowy wcześniejszej, które da się z nią pogodzić.

Umowa dowodowa może być trudna do wykorzystania w praktyce. Wyłączenie z góry pewnej kategorii dowodów może być ryzykowne dla obu stron. Przed powstaniem sporu nie wiadomo, czego będzie on dotyczyć. Po powstaniu sporu stronom może być trudno dojść do porozumienia, co do kategorii dowodów, które są zgodne wyłączyć z postępowania.

Świadek tylko w ostateczności

Projektowana ustawa będzie prawdziwą rewolucją w postępowaniu dowodowym nie tylko ze względu na wprowadzenie umowy dowodowej, lecz również zmiany zasad przeprowadzenia dowodu z zeznań świadka.

Obecnie nie ma praktycznie postępowań w sprawach gospodarczych bez udziału świadków. Są bardzo szeroko i chętnie powoływani przez strony. Przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka (w szczególności, jeśli obie strony nie ograniczają się do wskazania jednego) potrafi znacznie przedłużyć postępowanie.

Zdarza się, że strona celem przedłużenia postępowania wskazuje 20 świadków na wykazanie tych samym okoliczności. Umowa dowodowa mogłaby przewidywać, że każda ze stron będzie uprawniona do powołania tylko trzech. Jednak w odniesieniu do dowodu z zeznań świadków, Ministerstwo zadbało o to, aby możliwość skorzystania z tego środka dowodowego była znacznie ograniczona.

Projekt przewiduje, że dowód z zeznań świadka sąd można dopuścić jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Oznacza to, że w postępowaniu gospodarczym dowód z przesłuchania świadka będzie dopuszczalny wyjątkowo.

Tylko dowód z dokumentu

Obecnie nie ma hierarchii środków dowodowych. Jeśli Projekt wejdzie w życie w niezmienionym kształcie, to to się zmieni. Projekt, w zakresie postępowania gospodarczego, daje prymat dowodom z dokumentów.

Czynność strony, w szczególności oświadczenie woli lub wiedzy, z którą prawo łączy nabycie, utratę lub zmianę uprawnienia strony w zakresie danego stosunku prawnego (np. oświadczenie o zrzeczeniu się roszczenia), może być wykazana tylko dokumentem, o którym mowa w art. 77³ Kodeksu Cywilnego (czyli dokumentem, jako nośnikiem informacji umożliwiającym zapoznanie się z jej treścią). Wyjątkiem będą sytuacje, gdy strona wykaże, że nie może przedstawić dokumentu z przyczyn od niej niezależnych.

Zdaniem autorów Projektu, brak odpowiedniej dokumentacji faktów, z których strony wywodzą swoje żądania i zarzuty, i wykazywanie tych okoliczności za pomocą zeznań świadków lub stron prowadzi do przewlekłości i kosztowności postępowań. Otwiera to również pole do manipulacji procesowych, przede wszystkim do obstrukcji, polegającej na celowym powoływaniu dowodów trudnych do przeprowadzenia, a nie dających się z góry wykluczyć, jako pozbawione wartości merytorycznej. Jak już o tym pisałam wcześniej, często spotyka się również powoływanie przez stronę 20 świadków na takie same okoliczności.

Danie prymatu dowodom z dokumentów jest uzasadnione postępem technologicznym, który umożliwił dokumentowanie wszelkich faktów w sposób praktycznie bezkosztowy poprzez wszelkiego rodzaju zapisy w postaci cyfrowej. Dodatkowo wprowadzono do procedury cywilnej rozwiązania, które umożliwiają nieograniczone wykorzystanie takiej dokumentacji. Bezspornym jest, że większość ustaleń biznesowych, negocjacje umów, potwierdzanie zamówień i zleceń następuje w drodze elektronicznej (najczęściej emaliowej).

W konsekwencji należy uznać, że profesjonalizm przedsiębiorcy powinien obejmować również dokumentowanie faktów w celu ewentualnego wykorzystania ich w przypadku sporu.

Tym samym, szczegółowe dokumentowanie relacji gospodarczych będzie niezbędne dla każdego przedsiębiorcy, który chce należycie dbać o swoje interesy. Chodzi o zawieranie umów w formie pisemnej, nawet jeśli przepisy nie przewidują dla danej umowy takiej formy, prowadzenie korespondencji mailowej i potwierdzanie w niej kluczowych ustaleń stron. Brak prowadzenia odpowiedniej dokumentacji będzie mogło zostać uznane za niedochowanie należytej staranności przez przedsiębiorcę w dbaniu o własne interesy. W przypadku sporu, część postępowań będzie od początku obarczona dużym ryzykiem przegranej ze względu na braki dokumentowe i nieprzygotowanie strony. W takiej sytuacji, tak jak to często się dzieje obecnie, nie pomoże szereg świadków, których powołanie będzie bardzo utrudnione.

Dokładne dokumentowanie całej relacji biznesowej z kontrahentem może okazać się kluczowe dla dochodzenia roszczeń przed sądem.